دکتر معصومه قاسمی روانشناس کودک

از نکات بسیار مهم در بحث روانشناسی کودک, این است که راه حل برخی مشکلات در دوران کودکی بسیار بسیار ساده تر بوده و در بسیاری از موارد تنها با چند جلسه مشاوره به سهولت قابل درمان خواهد بود.

در مقابل بسیاری از همین مشکلات اگر به آن ها توجهی نشود، ممکن است که تا دوران بزرگسالی شخص در ناخودآگاه وی باقی مانده و در آینده سبب ایجاد مشکلات جدی در فرد گردد. مشکلاتی که ریشه آن ها از دوران کودکی است و در بزرگسالی دیگر این ریشه ها به سهولت قابل درمان نخواهد بود.

مشاور و روانشناس کودک، می تواند اولا شما را در شناخت مراحل رشد کودک و خصوصیات رشدی و رفتاری او در هر سنی یاری دهد. به همین جهت شما می توانید نیازهای او را شناخته و در صورت مشاهده هر مورد عجیب فورا با مراجعه به روانشناس کودک اقدام به درمان نمایید.

هم چنین والدین بایستی بدانند که کودک معمولا می کوشد که در زندگی و رفتارهایش با پدر و مادرش همانندسازی نماید. یعنی به گونه ای آن ها را الگوی خود قرار داده و به همین جهت والدین بایستی در نوع رفتار خود به شدت دقت کنند.

هم چنین شیوه برخورد با مسائل در محیط خانه و بیرون، تاثیر چشمگیری روی رفتارهای کودک خواهد داشت. توجه داشته باشید که مشاور هم چنین می تواند والدین را در اموری همچون انتخاب بازی های مناسب برای کودک، اسباب بازی ها، شیوه فرزند پروری، خلاقیت و کنجکاوی کودکان، افزایش اعتماد به نفس و سایر مسائل تربیتی و پرورشی مناسب فرزند یاری رساند.

از دیگر خدمات مهم مشاور، این است که به والدین می آموزد که چگونه بهترین برخورد را در برابر رفتار فرزند بروز دهند.

همان گونه که گفتیم، خانواده از لحظه تولد تا چند سال اول زندگی، بیشترین نقش و تاثیر را در مشاوره کودک و تربیت کودک خواهد داشت.
تمامی خانواده ها می کوشند که در طی این چندسال، کودک را به نحو احسن تربیت نمایند تا کودک بتواند به سهولت در محیط بیرون خانه عمل نموده و هیچ مشکلی در ارتباط گرفتن با سایرین نداشته باشد.

با این همه متاسفانه هنوز بسیاری از خانواده ها نمی دانند که در برابر رفتارهای کودک از لحاظ روانشناسی باید چه عکس العملی نشان دهند.

یک کودک ممکن است رفتارهای لجبازی از خود نشان دهد. هم چنین رفتارهای دیگر همانند پرخاشگری، عصبی بودن کودک، خجالتی بودن، ترس کودک، زورگویی کودک، گریه های بی دلیل کودک و … همه بایستی به صورت دقیق توسط روانشناس کودک بررسی و ریشه یابی گردند. هم چنین شیوه واکنش نشان دادن والدین نیز بایستی به آن ها گوشزد گردد.

والدین بسیاری همواره از ما این سوال را دارند که:

• ما باید در برخورد با این رفتارهای کودک چه برخوردی داشته باشیم؟
• آیا رفتارهای کودک ما با توجه به سن و موقعیتش طبیعی است یا نیاز به مشاوره دارد؟

معمولا با مشاوره گرفتن از روانشاسان حرفه ای و دریافت مشاوره تربیت کودک، می توان از بروز بسیاری از اختلالات رفتاری و شخصیتی کودکان جلوگیری نمود. پس این موارد را حتما جدی بگیرید.

اصطلاح «اختلالات رفتاری»، در حدود 85 سال پیش، وارد فرهنگ علم روان ‌شناسی شده است، اما تعریف واحدی كه مورد پذیرش همگان باشد، در مورد آن ارائه نشده است. ردز و پال در این باره چنین می گویند: «تعریف اختلال رفتاری به لحاظ انفجار ایده‌ها و تعدد نظرات فراوانی كه توسط متخصصین رشته‌های گوناگون علوم انسانی در این مورد مطرح می‌باشد، روشنی و صراحت خود را از دست داده است».

علل اختلالات رفتاری

محققین و روان شناسان، علل مختلفی را برای بروز مشكلات رفتاری در کودکان قائلند كه مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• اختلالات بیولوژیكی (مشكلات نورولوژیكی، ژنتیكی، بیوشیمیایی).
• وجود فضای نامساعد خانوادگی (نظریه روانكاوی و نظریه رفتاری یادگیری).
• اثرات سوء فرهنگی و اجتماعی بر کودک (نظریه جامعه‌ شناسی و بوم‌ شناسی).
• تأثیر گذاری تجربه‌های نامطلوب و شكست‌های پی در پی بر روی کودک.

در ذیل در مورد چند نوع اختلال شایع در کودکان اطلاعاتی را ارائه خواهیم نمود:

الف ) اختلال کمبود توجه در کودکان: «پدیده کم توجهی یا اختلال کمبود توجه در کودکان» اختلالی است که معمولاً بدون دلیل خاصی منجر به بروز بی ‌توجهی، زود برانگیختگی و بیش فعالی در کودک می‌گردد. اگر چه اختلال کمبود توجه با بیش فعالی همراه است، اما گاهی بدون آن نیز رخ می‌دهد.

ویژگی‌های کودکان و دانش آموزان مبتلا به اختلال کمبود توجه: حداقل در سه مورد از موارد زیر در رفتار کودک یا دانش آموز مبتلا، اختلال عدم توجه قابل تشخیص است:

• مواجه کودک با شکست و ناکامی در تمام کردن کارهایی که خود شروع نموده است.
• کودک عموماً به موضوع مورد نظر گوش فرا نمی‌دهد.
• کودک به آسانی دچار حواس پرتی می‌شود.
• کودک در تمرکز حواس بر روی تکالیف مدرسه با مشکل مواجه است.
• کودک در انجام فعالیتهای مربوط به بازی نیز با مشکلاتی مواجه می‌گردد.
• معمولاً پیش از فکر کردن کاری را شروع می‌کند.
• به صورت افراطی از یک فعالیت وارد فعالیتی دیگر می‌شود.
• در نظم دادن به کارها، بدون آن که از نظر شناختی دارای اختلالی باشد، با مشکل مواجه است.
• کودک دائماً نیاز به نظارت و سرپرستی دارد.
• کودک دائماً به این طرف و آن طرف دویده و از روی چیزهای مختلف بالا می‌رود.
• کودک نمی‌تواند آرام و ساکت بماند و بی قرار و نا آرام است.

علل احتمالی اختلال کمبود توجه: طبق پژوهش‌ها و بررسی‌های انجام شده عواملی همچون عامل ژنتیکی، شرایط قبل از تولد (دوران بارداری) و یا شرایط خاص زیستی (بدنی) فردی می‌تواند باعث اختلال کمبود توجه گردد.

علل عدم تمرکز در کودکان

1- بازی‌های رایانه‌ای: تأثیر بازی‌های رایانه‌ای در کودکان به میزان استفاده از رایانه، میزان خشونت، نوع بازی، یا استفاده از رنگ‌های تند و… بستگی داشته و می‌تواند اثرات مثبت یا منفی را بر روی دقت کودکان داشته باشند.

2- چند کاری: انجام دادن همزمان چند کار مثل غذا خوردن و تماشای تلویزیون یا انجام تکالیف مدرسه و و شنیدن صدای مادر در حال مکالمه تلفنی.

3- خستگی و بی خوابی: کم خوابی، نه می‌تواند هم بر روی تمرکز و هم بر روی حافظه کوتاه مدت و بسیاری از کارکردهای ذهنی اثر منفی بگذارد.

4- ملالت و کسالت: انجام کارهای کسالت بار و ملال ‌آور می‌تواند توانایی فرد را برای تمرکز کاهش داده و باعث حواس‌ پرتی کودک شود.

عوامل ذهنی حواس ‌پرتی: «عوامل ذهنی حواس ‌پرتی» افکاری می‌باشند که در ذهن کودک جریان داشته و تاثیری قوی بر روی ذهن و افکار وی دارند مثل اضطراب تنهایی، نگرانی و دلواپسی در مورد مشاجره‌های والدین، ترس و … .

ب) اختلال بیش فعالی (ADHD): بیش فعالی به اختلالی می گویند که در آن کودک دارای تحرک زیاد بوده و همین انرژی زیاد و تحرک بالای کودک منجر به درد سرهایی برای خود، والدین (به خصوص مادر) و کادر مدرسه می‌گردد.
والدین باید بعد از تشخیص و شناسایی علائم بیش فعالی، جهت درمان کودک بیش فعال خود اقدام نمایند. از پیامدهای عدم درمان به موقع بیش فعالی کودکان می‌توان به این موارد اشاره نمود: گرایش به سمت مصرف مواد مخدر، رفتارهای ضد اجتماعی در همان سن یا بعد از آن، نا امیدی شدید در نوجوانی، افسردگی، اختلالات یادگیری، ابتلا به ADHD شدید در کودکی و نوجوانی و… .

طبقه بندی انواع بیش فعالی در کودکان: اختلال بیش فعالی در کودکان را می‌توان به سه نوع طبقه بندی نمود:

• اختلال بیش فعالی نوع اول: در این نوع اختلال، کودک بیش فعال فقط در مورد توجه و تمرکز بر روی مسائل مختلف با مشکلاتی مواجه است.
• اختلال بیش فعالی نوع دوم: در نوع دوم اختلال، کودک دارای جنب و جوش و پر تحرکی بوده ودر توجه و تمرکز نیز مشکل دارند. شایان ذکر است این نوع از اختلال، در فرزندان اول خانواده، پسران سه تا پنج ساله و دبستانی‌ها شایع‌تر است.
• اختلال بیش فعالی نوع سوم: این نوع اختلال، معمولاً از سه سالگی به بعد قابل تشخیص بوده و کودک بیشتر دست‌ها و پاهای خود را حرکت می‌دهد، کمتر می خوابدو زیاد گریه می‌کند.

علائم شایع در انواع بیش فعالی: از علائم شایع بیش فعالی در کودکان می‌توان به این موارد اشاره نمود:

• دریافت هر آنچه که در همان لحظه طلب می‌کنند.
• پرحرفی شدید.
• حرکت و جنب‌ و‌جوش دائم.
• عصبی و حساس بودن.
• انجام بدون توجه و دقت تکلیف‌های مدرسه.
• عدم داشتن مهارت لازم در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران.
• گم نمودن وسایل شخصی.
• خیالبافی و حواس پرتی.
• بی حوصلگی درانجام تکلیف مدرسه.
• تحرک و جنب و جوش بیش از حد.
• پرخاشگری کودک در طول روز.
• قطع گفت‌ و گوی بزرگ‌ترها در حین صحبت کردن با فردی دیگر.
• جواب دادن به سؤال، پیش از آنکه سؤال‌ خاتمه یابد.
• کم صبری یا بی‌ تحملی شدید.

درمان اختلال بیش فعالی در کودکان: هیچ درمان سریعی برای اختلال بیش فعالی در کودکان وجود ندارد. لازم است والدین و مربیان در مورد اختلال بیش فعالی کودکان اطلاعات بیشتری کسب نموده و روش‌های مناسب برخورد با این کودکان را بیا موزند. در ذیل چند نکته برای درمان کودک بیش فعال ارائه خواهد شد:

    1. باید آگاهی و دانش والدین و مربیان در این زمینه از مطالعه انواع کتاب‌ها و مقالات موجود در اینترنت افزایش یابد.

    2. والدین و مربیان از برنامه تربیتی متناسب با نیازهای کودک در خانه در مدرسه بهره ببرند.

    3. والدین باید از هر چیزی که موجب برانگیخته شدن انرژی کودک می‌شود، تا حد امکان خود داری نمایند.

    4. والدین و مربیان مرتباً با هم در تماس بوده و از وضعیت کودک در خانه و مدرسه مطلع باشند.

    5. برای انجام فعالیت‌های کودک یک برنامه زمانی مشخص داشته باشند.

ج ) اختلال شب ادراری کودکان: شب ادراری (انوروزیس شبانه) به اختلال خروج غیرارادی ادرار در طول خواب گویند که اغلب در کودکان با رسیدن به سن ۴ سالگی و توانایی کنترل مثانه خاتمه می‌یابد. عوامل اثر گذار بر سن مناسب پایان شب ادراری کودکان عبارتند از:

• پسران بیشتر از دختران به این مسأله دچار می‌شوند؛
• رشد و بلوغ کودکان در شب ادراری تأثیر دارد؛
• بیماری‌های مزمن یا سوءاستفاده جسمی و عاطفی می‌تواند زمینه‌ شب ادراری در کودک را فراهم آورد.

انواع شب ادراری در کودکان

• شب ادراری اولیه: در بی‌اختیاری ادراری اولیه، کودک در شب‌ها بی‌اراده ادرار نموده و در حین خواب قدرت تشخیص احساس پربودن مثانه را ندارد، در نتیجه در طول شب برای تخلیه‌ مثانه‌ خود بیدار نمی‌شود.
• شب ادراری ثانویه: در شب ادراری ثانویه، در کودک می‌تواند مشکلی پنهان از نظر جسمی یا عاطفی وجود داشته باشد. این کودکان، به احتمال زیاد دچار بی ‌اختیاری ادرار در طول روز نیز هستند.
  این مشکلات عبارتند از: دیابت‌، وجود اختلالات ساختاری یا ناهنجاری در برخی اندام‌ها، ماهیچه‌ها یا اعصاب مرتبط با دفع ادرار، وجود مشکلات عصبی یا جراحت و بیماری‌ها در این سیستم، وجود مشکلات روحی در کودک، داشتن وقفه تنفسی یا آپنه خواب، وجود عفونت انگل «پین ‌وُرم» در ناحیه تناسلی، مصرف بیش از حد مایعات، وراثت، یبوست مزمن؛ سوءاستفاده‌ی جنسی؛ مصرف برخی مواد و داروها مانند کافئین.

زمان مراجعه برای درمان شب ادراری کودکان: بر اساس بررسی‌های انجام شده، سن ۵ تا ۷ سالگی، زمان مناسب برای پیگیری درمان شب ادراری کودکان بوده و اگر کودک علائم و مشکلات خاصی ندارد، فقط معاینه‌ پزشک اطفال کافی است. اگر در کنار شب ادراری، نشانه‌های جسمی و رفتاری خاصی در کودک بروز نماید، باید سریعاً به پزشک مراجعه شود.

د) اضطراب جدایی در کودکان: زمانی که پیوند عاطفی میان کودک و والدین ایجاد می‌شود، کودکان تمایل شدیدی برای ماندن کنار مراقب اصلی از خود نشان می‌دهند.
به صورت طبیعی این شکل از اضطراب در سن 8 ماهگی شروع شده و تا 3 سالگی ادامه پیدا می‌کند. «اضطراب جدایی» در کودکان طبیعی بوده و نشان دهنده سلامت آن‌ها می‌باشد. اگر کودکی پس از سن 3 سالگی باز هم نمی‌تواند دوری مادر را تحمل کند، در این صورت احتمال نوعی اضطراب بیمارگونه در کودک وجود دارد.

 علائم و نشانه‌های بیقراری و اضطراب جدایی در کودکان:

• شکایت از دل درد یا حالت تهوع در هنگام دوری از مادر.
• پرخاشگری و لجبازی در نرفتن به مدرسه.
• احساس خستگی و بی قراری.
• داشتن ترس یا نگرانی از قرار گرفتن در محیط‌های جدید.
• بروز رفتارهایی نظیر جویدن ناخن و شب ادراری.
• ایجاد اختلالات در خواب و خوراک.
• بروز کابوس‌های شبانه.

راهکارهای کاربردی برای والدین برای درمان اضطراب جدایی در کودکان:

• ایجاد احساس امنیت و حمایت عاطفی در کودکان از سوی والدین.
• ضرورت داشتن ارتباط نزدیک کودک ومادر در خردسالی.
• عدم ایجاد فشار بیش از حد بر روی کودک برای کسب موفقیت در مدرسه.
• خودداری از انجام نزاع و درگیری در حضور کودکان.
• آموزش بیان احساسات به کودکان و جویا شدن دلیل این امر.
• خودداری از سرزنش، تحقیر و مسخره نمودن کودک.
• خودداری از به رخ کشیدن اشتباهات کودک به دلیل کاهش دادن اعتماد به نفس کودک
• توضیح دادن دلیل تنبیه کودک به او.
• انجام بازی، زیرا بازی از راه‌های تخلیه اضطراب‌های درونی است.
• خودداری از مقایسه کودکان با هم.

ه ) دیسلکسیا یا اختلال خواندن: «دیسلکسیا» یا اختلال خواندن، عبارت است از ناتوانی فرد در خواندن که از انواع اختلالات یادگیری محسوب می‌گردد.
شایع‌ترین اختلالات یادگیری عبارتند از: اختلال خواندن (دیسلکسیا)، اختلال نوشتن (دیس گرافیا)، اختلال ریاضی (دیس کلکولیا)، اختلال در مهارت‌های حرکتی (دیس پراکسیا)، اختلال در فهم و درک معنای کلام.

در اختلال خواندن، کودک در روان و رسا خواندن کلمات، نوشتن، هجی کردن، فهمیدن و تلفظ کلمات دچار مشکل می‌باشند. برخی گمان می‌کنند که اختلال خواندن نقصی در بینایی محسوب شده و باعث می‌شود کودک کلمات را برعکس یا عقب و جلو ببیند. گفتنی است اختلال خواندن (دیسلکسیا) هیچ ارتباطی با مشکل بینایی و هوش کودک نیز ندارد.

علائم و نشانه‌های اختلال خواندن (دیسلکسیا) در کودکان:

• ناتوانی در رمزگشایی کلمات و هماهنگ کردن کلمات با آواها به‌ جهت خواندن رسا و روان کلمات.
• اجتناب کودک از خواندن به دلیل وجود ناتوانی.
• احساس اضطراب، استیصال و نا امیدی در زمان خواندن.
• ناتوانی کودک در تشخیص کلمات هم قافیه‌ای مثل: میز و تیز.
• ناتوانی کودک در یادگیری کلمات جدید.
• کودک در تشخیص حروف و تطبیق حروف با صدای آنها مشکل دارد.
• کودک با تأخیر، صحبت کردن را آغاز می‌کند.
• کودک در تلفظ یک واژه نا آشنا، ناتوان است.
• کودک بدون فاصله و پشت هم کلمات را می‌خواند.
• کودک حروف الفبا آن را دیرتر از سایر کودکان فرا می‌گیرد.
• کودک در به‌خاطر سپردن روزهای هفته، ماه‌های سال و رنگ‌ها مشکل دارد.
• کودک در یادگیری زبان خارجی مشکل دارد.

تکنیک‌های درمان اختلال خواندن جهت استفاده والدین در خانه:

1. نوشتن حروف بر روی شن توسط کودک جهت تقویت حواس بینایی، شنوایی و لامسه
2. بلند و آرام خواندن کتاب داستان از ۶ ماهگی برای کودک.
3. به‌ صورت بازی درآوردن تمرینات خواندن توسط والدین
4. تهیه کتاب‌های طنز و کتاب داستان‌های برای کودکان.
5. مفید بودن خواندن کتاب‌های شعر کودک به جهت درمان اختلال خواندن (دیسلکسیا).
6. بهره گرفتن از علاقه کودک به وسایل ارتباط جمعی، ورزش، اینترنت، مجله و یا روزنامه برای خواندن مطالب آن و توضیح دادن آنها به والدین.
7. دیدن والدین توسط کودک در حال کتاب خواندن و مطالعه.
8. بردن کودک به سفر مطالعاتی و کتابخانه.
9. استفاده از اپلیکیشن‌ های بسیار مفید در اینترنت، برای درمان اختلال خواندن (دیسلکسیا) کودک.
10. تهیه کتاب‌های صوتی برای کودک.
11. استفاده از متون با حروف درشت برای کودک.
12. دادن وقت اضافه به کودک برای خواندن و نوشتن.

یکی از مهم ترین مشکلاتی که توسط کودکان گزارش می گردد، اختلالات یادگیری است. اختلال در یادگیری و آموزش، از مواردی است که ما به صورت تخصصی آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

برخی از سوالاتی که والدین در مورد روانشناسی کودک از ما می پرسند:

• کودک ما چه زمانی نیاز به مشاوره دارد؟
• اختلال کودک چیست و چگونه بفهمیم که آیا کودک ما به نوعی اختلال مبتلا است و یا این رفتارهایش امری طبیعی است؟
• منظور از اختلال در کودکی دقیقا چیست؟
• آیا ممکن است که مسائل تغذیه کودک به مسائل روحی و روانی اش مربوط باشد؟
• چگونه باید بهترین واکنش را در برابر لجبازی کودکان سه ساله نشان دهیم؟
• آیا غذا نخوردن کودک نشان دهنده اختلال کودک است؟
• بهترین روش برای جدا کردن کودک از پستانک چیست؟
• آیا علاقه بیش از حد کودکان زیر سه سال به مالکیت نشان دهنده مشکل است یا امری کاملا طبیعی است؟
• شرایطی که باید برای یک مهد کودک خوب یا پرستار خوب در نظر داشته باشیم چیست؟
• آیا به مهد کودک سپردن کودک یک ساله، مفید است یا مضراتی دارد؟
• شیوه آموزش نظم به کودک به چه صورت است؟