اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی در کودکان: علت‌ها، علائم، و درمان

اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی، یک نوع اختلال رفتار رشدی در کودکان است. در این اختلال، کودک توانایی دقت و تمرکز بر روی یک موضوع را از دست می‌دهد و دارای فعالیت بدنی غیرمعمول و بسیار بالا است. این ویژگی‌ها باعث می‌شوند که کودک به سختی بتواند برای مدت طولانی به یک موضوع تمرکز کند و فعالیت بدنی زیاد آن را از حالت آرامش خارج کند، منجر به شلوغی و سر و صدا در محیط شود. نقص توجه با علائمی همچون فقدان توجه، فعالیت بیش از حد، و رفتارهای تکانشی همراه است. بسیاری از افراد مبتلا به این اختلال ممکن است همزمان با یک یا چند اختلال رفتاری دیگر نیز رو‌به‌رو شوند.

اختلال نقص توجه در کودکان، یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری در دوران کودکی و بلوغ است. آمارها نشان می‌دهد که حدود ۳ تا ۵ درصد کودکان تا قبل از هفت سالگی به این اختلال مبتلا می‌شوند. این اختلال معمولاً در دوره ابتدایی مدرسه و در هنگام بلوغ اتفاق می‌افتد.

تا زمانی که افراد با افزایش سن رشد کنند، بسیاری از موارد قابل درمان هستند. اما اگر این اختلال درمان نشود، ممکن است مشکلات جدی اجتماعی و رفتاری ایجاد شود. بنابراین، شناخت علائم نقص توجه و اقدام به درمان در مراحل ابتدایی این اختلال از اهمیت بالایی برخوردار است.

انواع اختلال نقص توجه و بیش فعالی

در اختلال نقص سه توجه، سه نوع اختلال پایه و اصلی شناسایی شده است که عبارت هستند از:

۱-بی‌توجهی اولیه: در این نوع اختلال، نشانه اصلی بی‌توجهی مکرر و عدم توانایی در حفظ تمرکز در حین انجام وظایف و فعالیت‌هاست. افراد مبتلا به این نوع اختلال در محیط کلاس یا هنگام انجام وظایف دیگر، به طور مداوم حواس پرتی دارند و اغلب از دیگر هم‌کلاسی‌ها عقب می‌افتند.

۲-بیش‌فعالی و بیش‌رانشی اولیه: این نوع اختلال با مشکلات بیش‌رانشی، تکانشی، حرکات نامناسب مانند بی‌قراری و ناتوانی در حفظ تمرکز همراه است. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است به عنوان بچه‌های شیطان و دلقک‌های کلاس شناخته شوند. این مشکلات می‌توانند برای فرد منجر به ایجاد مشکلات رفتاری جدی شوند.

۳-ترکیبی: این نوع اختلال شامل ترکیبی از اختلال‌های بی‌توجهی و بیش‌فعالی-تکانشی است. در این حالت، افراد دارای همزمانی از مشکلات کمبود توجه و بیش‌فعالی با تکانشی هستند.

اختلال ترکیبی نقص توجه و بیش‌فعالی معمولارایج‌ترین نوع اختلالی است که می‌تواند برای فرد اتفاق بیفتد. اختلال بی‌توجهی اولیه در موارد حاد، در دختران و افراد بزرگ‌سال بیشتر تشخیص داده می‌شود.

علت ابتلا به اختلال نقص توجه چیست؟

علت اصلی ابتلا به نقص توجه در کودکان هنوز به طور کامل و قطعی مشخص نشده است. البته مطالعات و بررسی‌ها در حوزه اختلال نقص توجه نشان می‌دهد که ساختار مغز افراد مبتلا به این اختلال نسبت به افراد عادی دارای تغییرات قابل توجهی است.

هم‌چنین برخی پژوهش‌های حیوانی نیز تفاوت‌هایی را در ساختار مغز مانند قضاوت، کنترل تکانش، هشیاری، برنامه‌ریزی و انعطاف پذیری ذهنی نشان داده است. برخی بررسی‌ها نشان می‌دهد که بروز مشکل نقص توجه در اختلال یادگیری می‌تواند به دلایل ژنیتکی و ارثی باشد. به طوری که بررسی دوقلو‌های یکسان و خواهران و برادران نشان می‌دهد که اگر یکی از دوقلو‌های یکسان به اختلال کمبود توجه مبتلا شود، احتمال این که خواهر یا برادر آن فرد به اختلال مبتلا باشد، ۹۲ درصد خواهد بود.

علاوه بر آن، احتمال ابتلا به اختلال نقص توجه در دوقلو‌های ناهمسان می‌تواند در حدود ۳۳ درصد باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهند که حدود ۸ تا ۱۰ درصد جمعیت جامعه احتمال ابتلا به این اختلال را دارند که عدد قابل توجهی است.

بررسی ژن و مغز افراد مبتلا به اختلال نشان می‌دهد ژن‌هایی که سطح نسبی مواد شیمایی مغز به نام انتقال دهنده‌های عصبی را کنترل می‌کنند، در افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی تفاوت قابل توجهی دارد. همین می‌تواند عامل شکل گیری این بیماری باشد. هم‌چنین سطوح انتقال دهنده‌های عصبی در این بیماران، خارج از حد طبیعی قرار دارد و این باعث بروز مشکلات بسیار زیاد می‌شود.

علایم کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی چیست؟

نوع و شدت علایم در افراد مبتلا به اختلال نقص توجه به میزان زیادی تغییر می‌کند. شدت نشانه‌های بیماری به میزان ناهنجاری داخل مغز، محیط فرد و دیگر بیماری‌های مرتبط بستگی دارد. اگر علایم بی‌توجهی، بیش فعالی و پرخاشگری بیش از ۶ هفته طول بکشد می‌توان نتیجه گرفت که فرد مبتلا به اختلال است و نیاز به درمان نقص توجه دارد. از مهم‌ترین علائم نقص توجه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

۱. کمبود توجه به جزئیات: کودکان با اختلال نقص توجه نمی‌توانند توجه کافی به جزئیات داشته باشند و ممکن است از اشتباهات در کارهای مختلف ناخوشایندی بیشتری حس کنند.

۲. مشکل در حفظ تمرکز: فرد مبتلا به این اختلال دشواری در حفظ تمرکز خود را در انجام وظایف و بازی‌ها تجربه می‌کند.

۳. عدم توجه به گفتار: در مواجهه با فرد مبتلا به این اختلال، احساس می‌شود که توجه و حواس او به مکالمات و صحبت‌ها کم است.

۴. عدم پیروی از دستورالعمل‌ها: افراد مبتلا به اختلال نقص توجه ممکن است دشواری در پیروی از دستورالعمل‌ها و انجام وظایف مختلف را داشته باشند.

۵. مشکل در مدیریت کارها و فعالیت‌های روزمره: این افراد ممکن است دچار مشکلات در مدیریت و انجام وظایف روزمره خود شوند.

۶. درخواست تلاش ذهنی مستمر: نشانه‌های نقص توجه شامل اجتناب از انجام کارهایی هستند که نیاز به تلاش ذهنی مستمر دارند.

۷. فراموشی اشیاء و وظایف مختلف: این افراد ممکن است اشیاء و وظایف خود را فراموش کنند.

۸. حواس پرتی با محرک‌های بیرونی: استفاده از محرک‌های بیرونی می‌تواند حواس پرتی و کاهش دقت در کارهای روزمره و روتین را افزایش دهد.

نشانه های بیش فعالی در کودکان

از نشانه‌های بیش فعالی در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه این است که این افراد معمولا دست و پاهای بیقرار دارند و بر روی صندلی خود تکان می‌خورند. هم‌چنین زمانی که از فرد خواسته می‌شود بنشیند معمولا صندلی خود را در کلاس ترک می‌کند. هم‌چنین معمولا در شرایط نامناسب در حال صعود هستند. این افراد اغلب زیاد حرف می‌زنند و در بی‌سر و صدا بازی کردن و مشارکت و همکاری در فعالیت‌های تفریحی دارای مشکلات زیادی هستند.

اگر کودک مبتلا داری پرخاشگری باشد، از نشانه‌های آن این است که فرد معمولا پیش از آن سوال به پایان برسد، سعی می‌کند به آن پاسخ دهد. هم‌چنین این افراد نمی‌توانند صبر کنند و انتظار داشته باشند تا نوبتشان در انجام کارها برسد. از دیگر نشانه‌های آن این است که فرد معمولا دیگران را در هنگام بازی یا صحبت کردن متوقف می‌کند و جلوی کار دیگران را می‌گیرد.

هم‌چنین برخی علائم بی‌توجهی، بیش فعالی یا تکانشگری که باعث بروز مشکلات می‌شوند قبل از ۷ سالگی نمایان شده و در مدرسه و خانه بیشتر دیده می‌شوند. هم‌چنین باید شواهد قابل توجهی از اختلالات و مشکلات شدید فرد در اجتماع، محیط آموزشی و عملکردهای شغلی وی وجود داشته باشد.

درمان اختلال نقص توجه در فرد مبتلا چگونه است؟

از مهم‌ترین روش‌های رایج برای درمان اختلال نقص توجه و مشکلات بیش‌فعالی می‌توان به رفتار درمانی و مصرف دارو اشاره کرد. در ادامه به برخی از روش‌های مناسب این کار اشاره می‌کنیم.

۱-مداخلات در خانه و مدرسه

یکی از کارهایی که والدین می‌توانند برای درمان اختلال نقص توجه کودک خود انجام دهند، تعیین برخی اهداف مانند حفظ برنامه روزانه، کمک به کاهش حواس پرتی، تنظیم اهداف کوچک و معقول، دادن جایزه برای انجام رفتارهای مثبت، استفاده از نمودارها و چک‌لیست‌ها برای برای کودک در انجام کارهای خود است.‌

هم‌چنین والدین می‌توانند فعالیت‌هایی مانند ورزش‌ها و عادات و تفریح‌ها را برای کودک خود پیدا کنند که در انجام آن موفقیت دارد. هم‌چنین کودک مبتلا به این اختلال ممکن است نیاز به اقدامات کمک آموزشی و استفاده از اتاق منابع برای درمان وضعیت خود داشته باشد.

هم‌چنین برخی از بیماران مبتلا به اختلال نقص توجه می‌توانند از مزایا و فواید جلسات خارج از مدرسه برای برای انجام تکالیف، بررسی برخی از تکالیف در منزل و توسعه مهارت‌های مدیریت استفاده کنند. بنابراین باتمرین مهارت و استفاده از روش‌های مناسب والدین می‌توانند کمک زیادی به درمان نقص توجه کنند.

۲-روان‌درمانی

یکی از روش‌‌های مناسب برای بهبود این مشکل، استفاده از تکنیک‌های روان‌درمانی است. مربی کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی، گروه‌های حمایتی و… می‌توانند کمک زیادی به نوجوان کنند تا بسیار بیشتر احساس عادی بودن داشته باشد.

هم‌چنین نوجوان می‌تواند با کمک روان‌درمان‌گر بر بازخورد و مهارت‌های مقابله با مشکلات تمرکز کند. شما می‌توانید برای حل مشکل اختلال نقص توجه در کودک خود از مشاورانی مانند روان‌شناسان، روان‌پزشکان کودکان و نوجوانان، متخصصین رشد و رفتار کودکان، مددکاران اجتماعی و پرستاران کمک بگیرید.

دارو‌های مناسب برای درمان نقص توجه

یکی از روش‌های موثر برای درمان اختلال نقص توجه استفاده از روش‌های دارودرمانی است. داروهای روان‌گردان یکی از مهم‌ترین دارویی‌هایی است که برای حل این مشکل استفاده می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که اگر از این داروها افراد مبتلا به اندازه مناسب استفاده کنند، مصرف این نوع داروها برای ۸۰ درصد افراد مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی تاثیر بسیار مناسبی دارد و علائم نقص توجهرا به میزان زیادی کاهش می‌دهد.

این داروها فعالیت بخشی از مغز را که دارای عدم تعادل در انتقال دهنده‌های عصبی است تحریک می‌کند و فعالیت آن را افزایش خواهد داد. این داروها کمک زیادی به افزایش میزان دوپامین و نوراپی نفرین انتقال دهنده‌های عصبی در مغز می‌کنند. سطح این انتقال دهنده‌های عصبی در مغز ارتباط زیادی با اختلال نقص توجه و بیش فعالی دارد. از دارو‌های روان‌گردانی که بیشتر برای درمان نقص توجه مورد استفاده قار می‌گیرند، می‌توان به آمفتامین و متیل فنیدات اشاره کرد.

یکی از دارو‌های غیر روان‌گردان مناسب برای درمان اختلال نقص توجه، اتوموگستین است که کمک زیادی به حل این مشکل در کودک شما خواهد کرد. از این دارو به مدت چند سال استفاده شد اما به دلیل عوارض جانبی که دارد، امروزه از آن کم‌تر برای درمان مشکلات اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی استفاده می‌شود.

داروهای ضد افسردگی 

برخی دارو‌هایی که برای درمان افسردگی موثر هستند، می‌توانند اختلال نقص توجه را نیز درمان کنند. از مهم‌ترین داروهای ضد افسردگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

۱-ایمی پرامین: این داروی ضد افسردگی می‌تواند سطح نروپینفرین انتقال‌دهنده‌های عصبی یا سروتونین مغز را افزایش می‌دهد.

۲-بوپروپیون:این دارو می‌تواند سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی در مغز به خصوص دوپامین را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

۳-دزیپرامین: این داروی ضد افسردگی می‌تواند سطح نوروپینفرین انتقال‌دهنده عصبی در مغز را افزایش دهد.

از داروهای بسیار موثر دیگر که برای درمان اختلال نقص توجه موثر است، می‌توان به داروهای درمان فشار خون مانند کلونیدین و گوانفاسین اشاره کرد. این دارو‌ها برخی گیرنده‌های ساقه مغز را تحریک می‌کنند و کمک زیادی به کاهش حجم حرکات و گفتار بیش فعالی می‌کنند.

علاوه بر روش‌های ذکر شده برای درمان نقص توجه می‌توان از روش‌های دیگری نیز استفاده کرد. یکی از این روش‌ها استفاده از رژیم غذایی مناسب است. افراد دارای اختلال کمبود توجه و بیش فعالی لازم است که یک رژیم غذایی سالم داشته باشند و از مصرف کافئین در طول روز خودداری کنند.

هم‌چنین بسیار مهم است که کاهش مصرف شکر تصفیه شده در رژیم غذایی فرد مبتلا را در نظر بگیرید. هم‌چنین بسیار مهم است در نظر داشته باشید تمام مواد مغذی مورد نیاز به بدن فرد برسد و از بروز علائم نقص توجه هر چه بیشتر جلوگیری شود. هم‌چنین توصیه می‌شود که حتما با یک پزشک و متخصص تغذیه برای این کار مشورت کنید.

تاثیر فعالیت بدنی 

یکی از کارهای موثر دیگر که کمک زیادی به افزایش تمرکز و کاهش مشکلات اختلال نقص توجهمی‌کند، فعالیت بدنی منظم است. فعالیت‌های بدنی منظم هم‌چنین کمک زیادی به درمان بیماری‌های افسردگی و اضطراب خواهد کرد. انجام تمرینات منظم برای افراد دارای اختلال کمبود توجه و بیش فعالی می‌تواند بسیار مناسب باشد.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر افراد دارای این مشکل پس از مدرسه و پیش از انجام تکالیف در منزل به مدت یک ساعت فعالیت سنگین انجام دهند، با افزایش تمرکز مواجه خواهند شد و میزان رفتار‌های بیش فعالی و حواس پرتی در آن‌ها به میزان زیادی کاهش خواهد یافت.

روش مناسب دیگر برای درمان نقص توجه استفاده از داروهای مکمل یا جایگزین است. لازم است که حتما از پزشک درمان‌گر برای مصرف این نوع داروها کمک خواسته شود. هم‌چنین استفاده از رژیم‌های غذایی خاص و ویتامین درمانی شدید، مصرف مکمل‌های گیاهی و معدنی، بیوفیدبک ای ای جی و کینزیولوژی همگی روش‌های بسیار مناسب برای حل مشکل نقص توجه در کودکان خواهند بود.

سخن پایانی

در این مقاله، ابتدا به توضیح اجمالی در مورد اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی (ADHD) و اهمیت تشخیص و درمان آن پرداخته شد. سپس به بررسی علل مختلف این اختلال، از جمله عوامل ژنتیکی و محیطی پرداخته شد. در بخش‌های بعدی، علائم و نشانه‌های ADHD به تفصیل توضیح داده شدند، همچنین به نحوه تأثیر گذاری بر زندگی روزمره افراد مبتلا به این اختلال پرداخته شد. سپس به روش‌های مختلف درمانی این اختلال، از جمله رفتار درمانی، داروهای روان‌گردان، و تأثیر فعالیت بدنی پرداخته شد. در ادامه، بحثی در مورد داروهای مناسب برای درمان نقص توجه صورت گرفت و نکات مهم در استفاده از آنها بررسی شدند. همچنین، تأثیر فعالیت بدنی و روش‌های مختلف مکمل و تغذیه‌ای در کنترل علائم ADHD مورد بحث قرار گرفت. در نهایت، اهمیت هماهنگی با تیم متخصصین و نیاز به برنامه درمانی مناسب با توجه به نیازهای هر فرد تأکید شد.